Herstelprocessen zijn broodnodig
In gesprek met Gijs Haanschoten, procesbegeleider bij het Ondersteuningsteam
Het Ondersteuningsteam staat gezinnen bij die slachtoffer zijn van de Toeslagenaffaire en die te maken hebben (gehad) met uithuisplaatsingen van hun kinderen. De wens om het contact te herstellen is meestal groot. Gijs en zijn collega’s bieden extra steun bij dit herstel. De procesbegeleiders van het Ondersteuningsteam gaan samen met alle leden van het gezin én met de jeugdbeschermers in gesprek. Ze sluiten aan, luisteren en proberen alle perspectieven samen te brengen. Hoe ervaart Gijs zijn rol en die van Jeugdbescherming? Welke verbeterpunten ziet hij?
Aansluiting herstellen
Gijs groeide op in Amsterdam, in een gezin waar ‘gelukkig genoeg was’: weliswaar geen auto, maar evenmin financiële zorgen of stress. Na zijn studie culturele antropologie deed Gijs een verkennend onderzoek naar armoedebeleving onder moskeebezoekers. De schrijnende verhalen achter de voordeur en de grote impact van armoede op andere leefgebieden troffen hem diep. Ook het doorzettingsvermogen en de veerkracht van deze mensen raakten hem. Als vrijwilliger deed hij onder andere ervaring op met mensen met schulden ondersteunen. Later werd hij coördinator van vrijwilligers.
‘Ik richtte inlooppunten op en ging samenwerkingen aan, want vaak ging het om zoeken naar manieren om de gevoelswereld te laten aansluiten op bestaande ‘formele’ oplossingsroutes. Mijn blik blijft gericht op samenwerking, tussen formele en informele zorg, huisvestingsinitiatieven, armoedebestrijding etc. Bij het Ondersteuningsteam zie ik de enorme impact van falend overheidsbeleid op mensenlevens en probeer ik te helpen om de aansluiting te herstellen.’
Relatie als vertrekpunt
Het Ondersteuningsteam bestaat ondertussen uit ongeveer 60 mensen. Gijs werkt vooral in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Het team heet voluit ‘Ondersteuningsteam Uithuisplaatsingen Toeslagenaffaire’. Uit onderzoek bleek immers dat van de ongeveer vijftigduizend gedupeerden zo’n vijf- tot zesduizend kinderen ten tijde van de Toeslagenaffaire te maken hadden met jeugdzorg of jeugdbescherming en vaak ook met vrijwillige of gedwongen uithuisplaatsingen. Deze gezinnen kunnen zich aanmelden bij het Ondersteuningsteam. In het najaar is een brief gestuurd om mensen hierop nog extra te attenderen.
‘Ons team heeft de taak om alle partijen weer samen om de tafel krijgen en ze te laten aansluiten bij de behoeften van het gezin als geheel. Dit vraagt om voorzichtigheid en geduld. De allerbelangrijkste stap is van mens tot mens aansluiting zoeken. Veel collega’s worden kregelig bij woorden als ‘cliënt’ of ‘casus’. De relatie is het vertrekpunt en staat centraal in alles wat we doen.’
Ongelijkheid speelt al generaties
Bij financiële stress ligt de focus op overleven, het hoofd boven water houden. Mensen hebben drie verschillende basisreacties op stress: vluchten, bevriezen, of vechten. Vooral ‘vechters’ kunnen door hun gedrag de relatie met hulpverleners bemoeilijken. Daarom is het volgens Gijs zo belangrijk dat hulpverleners breder kijken dan alleen naar gedrag. De overheid bestempelde deze mensen onterecht als fraudeur, waardoor alle toegang tot overheidssteun werd afgesneden. Deze verstoorde relatie met de overheid speelt bij veel slachtoffers al generaties lang. Als je teruggaat, kom je vaak uit bij een slavernijverleden of voorouders die naar Nederland kwamen, op zoek naar een beter leven.
‘De kloof tussen hun persoonlijke leven en de overheid werd nog groter. Bij gedupeerden is de staat letterlijk de grootste bedreiging. Zelfs een niet-Nederlandse achternaam zorgde bij de belastingdienst voor een rood vlaggetje. Vanuit deze constatering van diepgaande ongelijkheid, moeten we op zoek naar gelijkheid.’
Verklarende analyse
Als het gezin ervoor openstaat, volgt een kennismaking. Gijs en zijn collega’s maken hier extra veel tijd voor, zodat ze mensen in al hun veelzijdigheid leren kennen. Als het nodig is, doet een extern bureau met een verklarende analyse onderzoek naar processen en patronen in een gezin. Dan worden alle betrokkenen, dus naast gezinsleden ook hulpverleners, geïnterviewd. Deze interviews worden niet schriftelijk ‘vast’ gelegd. Want een verklarende analyse breekt complexe kwesties juist open en helpt te ontdekken welke factoren niet helpen en wat juist wél helpt en ruimte biedt.
‘Zo’n aanvullend onderzoek kan mensen uit een vastgeroeste rol halen en hen helpen om op hun rol te reflecteren. Zelfs als een moeder en een jeugdbeschermer al jaren lijnrecht tegenover elkaar staan, kan deze methode handelingsperspectief en vertrouwen bieden.’
Bewust worden van eigen bril
Gijs heeft veel respect voor de complexe opdracht van jeugdbeschermers. Hij ziet hoe belangrijk hun rol is en hoeveel verantwoordelijkheid er op hun schouders rust. Ze lopen bovendien het risico aangeklaagd te worden als het mis gaat. De ruimte voor verbetering ligt in Gijs’ ogen vooral in contact maken en breed kijken naar de hele mens, met een complex verhaal. Daar hoort ook bij dat hulpverleners bewust zijn van de bril waarmee ze kijken naar het kerngezin en hechtingsprocessen.
‘Oogcontact maken, wegkijken of met luide stem praten betekenen niet in elke cultuur hetzelfde. In een Afghaans gezin is het normaal om bij problemen ook met de familieoudste te praten. Soms kan een tante hét perspectief bieden dat tot nu toe ontbreekt. Neem de tijd om de verschillen te snappen voor je conclusies trekt over wat het beste is voor het kind.’
Uithuisplaatsingen vermijden
Gijs snapt dat uithuisplaatsingen soms noodzakelijk zijn voor de veiligheid van een kind. Maar een uithuisplaatsing heeft een enorme impact op alle betrokkenen, niet enkel op het kind en het ‘kerngezin’. Het trauma is niet te onderschatten, de schade evenmin. Als je relaties wil herstellen, is het juist heel belangrijk om zicht te krijgen op hoe trauma’s en ongelijkheid al generaties lang spelen.
‘Als je de achtergrond van het kind wegsnijdt, verdwijnen de intergenerationele processen niet. Een uithuisplaatsing doorsnijdt wel het zicht op trauma in de familie.’
Vooral luisteren
Wie ben jij? Wat is je verhaal, wat is er gebeurd? Waar wil je naartoe? Welke impact had deze gebeurtenis op jouw leven? Wat is je gevoel? Gijs ziet het als zijn belangrijkste rol om te luisteren en ruimte te bieden. Hij gelooft dat verandering en herstel pas mogelijk zijn als mensen voelen dat ze gehoord worden. Alle mensen waar hij mee werkt, hebben het gevoel dat ze niet helemaal gehoord zijn.
‘Ik luister en denk mee over wat ze nodig hebben om verder te kunnen. Vervolgens leg ik verbindingen, met een sociaal raadslid, de jeugdzorg etc. De herstelprocessen gaan langzaam, maar ze zijn broodnodig.’